De (gebrekkige) Theory of Mind: Wat is het precies?

Wanneer je op Google gaat zoeken naar de uitleg van autisme is de kans groot dat je de term ‘Theory of Mind’ tegenkomt. De Theory of Mind wordt gezien als één van de drie belangrijkste theorie in het verklaren van de problemen waar mensen met autisme tegen aanlopen. Wat is het dan precies? En hoe komt dit tot uiting?

Theory of Mind en autisme

Standaard uitspraken over mensen met autisme zijn vaak “oh, dan maak jij nooit oogcontact zeker” of “jij hebt geen vrienden, want je hebt autisme”. Ook het niet hebben van empathie voor de ander hoort in dit rijtje thuis. Gedacht wordt dat dit de Theory of Mind is, maar dit is enkel gedrag wat voortvloeit uit een gebrek hebben aan Theory of Mind.

Kort gezegd betekent Theory of Mind de vaardigheid om je in een ander in te leven; in zijn of haar standpunten, gedachten, gevoelens of meningen. Het gaat dan dus ook om de mate van empathie hebben voor de ander.

Bij mensen met autisme wordt gedacht dat zij een beperkte ontwikkeling van de Theory of Mind hebben. Dit zorgt ervoor dat het inlevingsvermogen in een andere persoon beperkt is. Jonge kinderen met autisme moet bijvoorbeeld worden geleerd dat een ander niet per se hetzelfde denkt of voelt. En ook al ervaren zij dezelfde emotie, dit betekent nog steeds niet per definitie dat dit voor hen dan van binnen exact hetzelfde voelt.

Drie verschillende niveaus

Een onderscheid tussen drie verschillende niveaus kan hierin gemaakt worden.

Theory of Mind 1
Het eerste niveau is het bewustzijn van de emoties en gevoelens bij jezelf. Voor de ontwikkeling van de Theory of Mind is het van belang dat je je bewust bent van je eigen emoties en gevoelens. Bij jonge kinderen met autisme zie je bijvoorbeeld vaak dat ze (basis)emoties aan gelaatskenmerken (zoals een glimlach of gefronste wenkbrauwen) herkennen, maar dat ze eigenlijk niet bij zichzelf weten wanneer zij bijvoorbeeld boos, verdrietig of blij zijn. De basis is dan het leren kennen van die emoties.

Theory of Mind 2
Het tweede niveau is het bewustzijn dat anderen dezelfde emoties en gevoelens hebben, maar dat deze wel op een hele andere manier geuit kunnen worden of voor de ander aan kunnen voelen. Dit is dan ook het bewustzijn dat de ander niet per se hetzelfde denkt en voelt als jij in dezelfde situatie. Bij jonge kinderen zie je dan bijvoorbeeld dat zij ervan overtuigd zijn dat elk ander kind net zo verdrietig is dat Sinterklaas het land verlaat als hij zelf is, maar is zich er niet van bewust dat sommige kinderen misschien wel heel blij zijn omdat ze bang zijn voor Zwarte Piet.

Theory of Mind 3
Het derde niveau is het meest complexe niveau. Het derde niveau is namelijk het bewustzijn dat hetgeen wat jij zegt of doet, invloed kan hebben op hetgeen wat de ander zegt, voelt of doet. Het gaat hierbij om de interactie tussen twee mensen en het eventueel aanpassen van het eigen gedrag om de ander niet rot te laten voelen. Vaak zie je dat dit niveau erg lastig is voor mensen met autisme. Zo levert dit dan ook vaak ruzie of onenigheid op in relaties; wat moet ik toch met de gevoelens en emoties van de ander? Hoe en op welke manier kan ik daar het beste rekening mee houden dan?

Waarom is dit dan zo lastig?

Eigenlijk komen er twee belangrijke aspecten kijken bij de Theory of Mind, namelijk voorstellen en veronderstellen. Hierover is minder geschreven, waardoor het ook minder bekend is. Ik gebruik het zelf wel altijd om de Theory of Mind begrijpelijk uit te leggen aan anderen.

Veronderstellen betekent dat je een situatie al eerder hebt meegemaakt, en je dus al informatie hebt over de situatie. Je hebt erover gelezen, je bent er al wel eens eerder geweest, of je bent goed voorbereid door je ouders of je partner. Je kan je, door de informatie die je hebt, een goed beeld vormen van de situatie en je goed voorbereiden op wat er komen gaat.

Voorstellen daarentegen is het tegenovergestelde; je komt in een situatie terecht waar je nog niet eerder terecht bent gekomen en kan niet terugvallen op de eerdere ervaring. Je moet alle kennis, ervaringen, gevoelens en oplossingen in je hersenen zoeken en bekijken, om tot een juiste oplossing of voorstelling te komen. In zo’n situatie moet je een voorstelling maken van een onbekende situatie.

Mensen met autisme zijn (heel) goed in situaties veronderstellen. Het geheugen is heel sterk en visueel ingesteld, dus; er is een perfect beeld in de hersenen aanwezig die je voorbereid op de situatie of gebeurtenis. Het probleem zit hem juist in de ongekende situatie voor te stellen; veel elementen/mappen blijven open staan, waarop nog geen antwoord bekend is.

En wat speelt een belangrijke rol in het kunnen inleven bij de ander? Juist, je voor kunnen stellen hoe de ander zich voelt of wat de ander zou kunnen denken. Jij weet niet precies wat er in het hoofd van jouw vriendin omgaat, maar het is ook niet helemaal bekend voor jou hoe dat bij haar gaat.

Een paar tips (met dank aan Het Lampje) voor zowel de persoon met autisme als voor zijn of haar omgeving:

– Ga er niet vanuit dat de andere persoon (zonder autisme) weet wat jij bedoelt of denkt. Geef gerust veel informatie en beschrijf uitgebreid wat je voelt of denkt. Andersom geldt dit trouwens ook: als persoon zonder autisme werkt het ook goed om aan de persoon met autisme te verduidelijken wat je voelt en denkt.

– Mensen met autisme kunnen vaak heel goed aanvoelen wanneer er iets met de andere persoon aan de hand is, maar kunnen niet goed verklaren voor hunzelf wat er daadwerkelijk aan de hand. Vertel dit, zodat er geen verkeerde veronderstellingen gemaakt worden en jouw gedrag geheel verkeerd geïnterpreteerd wordt.

– Vooral bij wat jongere kinderen is het goed om gebruik te maken van een gevoelsthermometer, waarop visueel gemaakt hoe je je voelt. Op latere leeftijd kan dit zeker ook handig zijn. Dan is het goed om (samen met een behandelaar) een signaleringsplan op te stellen, waarbij inzichtelijk is hoe je je voelt op verschillende momenten en waar je op zo’n moment het meest behoefte aan hebt. Dit is duidelijk voor zowel jezelf als je omgeving.